Verbindende waterconcepten

Lagenbenadering
Strategie van de 2 netwerken
Ecozones en verbindingen
Gradiënten
Verbindende waterconcepten
Locatiebeleid voor verstedelijking en infrastructuur

Mogelijk ook relevant zijn watersystemen onder Thema's en de onderliggende denkramen Watersysteembenadering en Water als basis.

Hydroplanologie

In de loop van de jaren zijn er verschillende concepten ontwikkeld waarin (op nationaal niveau) de verbinding werd gelegd tussen water en ruimte.

Nederland Waterland

Essentie
Nederland-Waterland het richt de aandacht op een samenhangende ontwikkeling van natuur, recreatie en toerisme in laag Nederland. Accent wordt gelegd op twee assen: de 'Blauwe pijl', een verbinding van natte gebieden van Zeeland tot de Lauwersmeer en op het rivierengebied.

natte as

Kaart Natte as (bron: Vijfde Nota 2000/2001)

Geschiedenis
Het concept is geïntroduceerd in de Vierde Nota. In de Vierde Nota Extra is dit concept verder uitgewerkt door milieumaatregelen te koppelen aan de voorgestane ontwikkelingen. De ontwikkeling van het recreatief toervaartnet krijgt een plaats en de nadere invulling wordt gegeven in vervolgstudies en in 'nadere uitwerkingen' zoals voor Rivierengebied en het Groene Hart. In de Vijfde Nota is het concept aangepast tot de 'Natte As'. Deze wordt ontwikkeld door het verbinden, ontwikkelen en vergroten van de grote natuurgebieden in combinatie met een daarop aangepaste ontwikkeling van recreatie en toerisme. Ook zijn in deze nota de Hollandse Waterlinie en de Stelling van Amsterdam aangegeven. In de Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte en het Nationaal Waterplan wordt de aandacht beperkt tot deze laatste categorie.

Strategische watervoorraden

Essentie
De beschikbaarheid van water voor menselijke consumptie en landbouw is op termijn niet vanzelfsprekend. Uitputting van grondwatervoorraden, klimaatverandering, het smelten van gletsjers en groei van bevolking en levensstandaard dragen bij aan een mogelijke zoetwaterschaarste. Het bezit van een strategische watervoorraad is in dat licht van belang. Die voorraad kan zowel een grondwater als een oppervlaktewater zijn. In Nederland speelt met name het IJsselmeer een belangrijke rol in de strategische watervoorraad. Wel wordt meer regionale zelfvoorziening nagestreefd door in natte periodes waar mogelijk water te conserveren en te bergen.
De reservering van grondwatervoorkomens voor drinkwatervoorziening is van belang voor de bescherming van toekomstige winningen en als reserve voor calamiteitensituaties. De beste grondwatervoorraden liggen in de volgende gebieden: het Drents Plateau, de Veluwe, en delen van Noord-Brabant en Midden-Limburg. De waterlichamen waaruit drinkwater wordt onttrokken en/of industriële winningen voor menselijke consumptie plaatsvinden, zijn opgenomen in het register van beschermde gebieden en worden als zodanig ook vastgelegd in de stroomgebiedbeheerplannen. In provinciale milieuverordeningen zijn grondwaterbeschermingsgebieden vastgelegd. Dergelijke gebieden laten zich goed combineren met natuur.

Geschiedenis
Strategische watervoorraden is een term die is geïntroduceerd in de Vierde Nota Extra (deel 1, beleidsvoornemen). Er wordt een nadere standpuntbepaling aangekondigd die leidt tot de beleidsconclusie dat in streekplannen, bestemmingsplannen en sectorplannen voldoende bescherming kan worden geboden. Dus wordt het begrip als beleidsterm weer ingetrokken. In de discussie speelde een belangrijke rol dat met name vanuit de landbouw de indringende vraag werd gesteld wie de boeren zou gaan vergoeden wanneer extra beperkingen aan het grondgebruik zouden worden gesteld vanwege strategische grondwatervoorraden. In de discussies over deze nota kwam ook de rol van het IJsselmeer als strategische voorraad naar voren. Uiteindelijk is dat niet in deze nota vastgelegd en is doorverwezen naar het Structuurschema Drinkwatervoorziening dat toen in de maak was.

Kaart Grote grondwatereenheden Uit 'Waterwinnen met kwaliteit' (1997)

In de studie ‘Waterwinnen met kwaliteit’ (1997) zijn twee contrasterende beleidsopties voor de zoetwatervoorziening uitgewerkt. De eerste gaat uit van het duurzaam winnen van zoveel mogelijk grondwater. Dit betekent dat de grote grondwatereenheden in hun interne samenhang moeten worden benaderd, bescherming van een grote oppervlakte en flinke verschuivingen in het ruimtegebruik (natuurontwikkeling). In deze studie werd wel aangegeven dat er grote onzekerheden bestaan over de op deze wijze te winnen hoeveelheid. In de tweede optie is het accent gelegd op de grote wateren. Het gebruik van het IJsselmeer blijft hierbij erg belangrijk, zoals in het Nationaal Waterplan (2009) is aangegeven. In het Deltaprogramma is de (strategische) zoetwatervoorraad naast waterveiligheid het belangrijkste onderwerp. Dit programma zal in 2014 resulteren in een zogenoemde Deltabeslissing. Bij de begroting 2014 is op Prinsjesdag 2013 al een concept deltabeslissing voor de zoetwatervoorraad gepresenteerd: “ In droge perioden ontstaan nu al knelpunten in de zoetwatervoorziening. In de toekomst zullen naar verwachting vaker knelpunten optreden. De overheid kan niet in elke situatie in alle vragen naar zoet water voorzien. Voor watergebruikers is het belangrijk te weten waar ze op kunnen rekenen. In de conceptdeltabeslissing Zoetwater wordt daarom voorgesteld voorzieningenniveaus vast te stellen”.

Blauwe knooppunten

Essentie
Blauwe knooppunten zijn punten tussen beheersgebieden en/of waterhuishoudkundige eenheden (stroomgebieden) waar overdracht van water en stoffen van het ene naar het anderegebied c.q. beheerder plaatsvindt. Blauwe knooppunten vormen een hulpmiddel om afwenteling te concretiseren in de vorm van afspraken over de hoeveelheden over te dragen water en stoffen. Blauwe knopen zijn de belangrijkste uitwisselingspunten tussen het hoofd- en regionaal watersysteem, waar zich tijdens extreme omstandigheden grote knelpunten op nationale schaal voordoen. Het doel van de blauwe knooppunten is een samenhangend beheer tussen hoofd- en regionaal systeem te bewerkstelligen.

Blauwe knooppunten schema

Geschiedenis
In de Vierde Nota Waterhuishouding (V&W, 1998) en de Ruimtelijke Perspectievennota Nederland 2030 (VROM, 1997) is het ‘blauwe knooppunten’ concept (Slobbe, 1996) in beeld gekomen met het oog op het voorkómen van afwenteling van milieuproblemen tussen gebieden en de afstemming van water met de ruimtelijke ordening. In een studie van het Milieu- en Natuurplanbureau (Kragt F. e.a. , 2005) Afwenteling en blauwe knooppunten:sleutel tot duurzaam waterbeleid Evaluatie deelstroomgebiedsvisies, deelrapport 2 is een bredere benadering onderzocht. Een conclusie was dat blauwe knooppunten het ontmoetingspunt kunnen zijn waar verschillende belangen met elkaar verbonden en afgewogen kunnen worden. De bestuurlijke keuzen worden daarmee transparant onderbouwd, zoals vereist wordt in de Kaderrichtlijn Water. Ook maakt het de integratie van de kwantiteitsopgave van Waterbeleid 21e eeuw en de kwaliteitsopgave van de Kaderrichtlijn Water mogelijk.
De idee om met alle relevante partijen afspraken te maken over het voorkòmen van afwenteling via het water kreeg een goede onthaal in het vakgebied. Na enkele pogingen verwaterde dit idee. Mogelijk omdat het moeilijk inpasbaar was in de bestaande besluitvormingstrajecten. Nog steeds is er aanleiding om beter werkende samenwerkingsvormen tussen de verschillende partijen rond water, bodem, natuur en ruimte te ontwikkelen. Er is geen kaart op nationaal niveau gemaakt van de blauwe knooppunten. Wel zijn in verschillende regio's afspraken over samenwerking gemaakt.

Blauwe knooppunten kaart

Natte natuurontwikkeling

Essentie
natte natuur

Natte natuur zijn waterrijke natuurgebieden. Denk daarbij aan moerassen, overstromingsgebieden van (getij)rivieren en meren. Natte natuurgebieden zijn meestal voedselrijk en zeer rijk aan leven. Veel planten, vissen, amfibieën, reptielen en vogels komen hier voor. Sommige soorten komen soms uitsluitend in deze gebieden voor. Voorbeelden van natte natuurgebieden zijn de Waddenzee, de Oostvaardersplassen, de Rijnstrangen en de Biesbosch. Veel van deze gebieden liggen langs de grote rivieren. Natte natuurontwikkeling is kansrijk geworden doordat ook expliciet de koppeling is gelegd met andere functies waaronder recreatie, landbouw en waterveiligheid.

Geschiedenis
Het plan Ooievaar, de winnaar van de Eo Wijers prijsvraag in 1986, legde de basis voor een nieuwe generatie regionale plannen waarin het watersysteem en natuurontwikkeling als uitgangspunt genomen werd. Aanleiding was de verdwijning van belangrijke natuurcomponenten als ooibossen, dynamische rivierprocessen, stromende geulen en begrazing. Door nieuwe coalities aan te gaan met geheel andere functies zoals recreatie, hoogwaterbestrijding, delfstofwinning en landbouw ontstonden geheel nieuwe mogelijkheden in een tijd dat het rivierengebied ecologisch aan de grond zat: slechte waterkwaliteit en kanalisatie van rivieren.
In de negentiger jaren was de inschatting dat in aanvulling op de Ecologische Hoofdstructuur (EHS) nog veel meer ruimte gemaakt kon worden voor de ontwikkeling van natte natuur. De scenariostudie 'Nat, Natter, Natuur' (1996) stelt dat onze natte natuur een grote biologische diversiteit kent en dat er nog veel potenties liggen voor natte natuurontwikkeling. Om voor de natte natuur betere condities te realiseren is het wel nodig om de verontreinigde stofstromen terug te dringen en om de schone kwelstromen te herstellen.
Inmiddels is duidelijk dat deze mogelijkheden beperkt zijn. Kansen zijn er nu alleen kans in combinatie met maatregelen voor de veiligheid en tegen de wateroverlast. Dat het thema natte natuur in de afgelopen periode minder draagvlak heeft ontmoet illustreert de Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte. Daarin staat dat ontpoldering voor de Ecologische Hoofdstructuur alleen is toegestaan wanneer waterveiligheid of internationale afspraken dit vereisen.

natte natuurgebieden

Kaart Natte natuurgebieden (bron???)

Landbouw in waterbalans

Essentie

Land- en tuinbouw voegt zich naar de randvoorwaarden vanuit het natuurlijk- en het watersysteem.

Geschiedenis
De ontwikkeling van ons watersysteem is voor een belangrijk deel bepaald door de wensen die vanuit de land- en tuinbouw zijn geformuleerd. Met een snelle afvoer van het water in het voorjaar kunnen hoge opbrengsten worden gehaald. In droge perioden kan water worden aangevoerd. Met de intensivering raakte de land- en tuinbouw meer en meer los van haar natuurlijke grondslag. Deze intensivering ging gepaard met een forse toename van de milieubelasting. Door het toenemende gewicht dat aan natuur en milieu werd toegekend ontstonden ideeën voor een betere inbedding van de agrarische ontwikkeling in het watersysteem.
Zo is een denkbaar perspectief ontwikkeld in 'Water voor een vitaal platteland' (LNV, 1999) waarin de volgende prioritering bij de verdeling van water is uitgewerkt:

•drinkwater en water voor hoogwaardige toepassing in de industrie
•hoogwaardig gebruik in de landbouw (glastuinbouw, etc)
•natuur, bos en landschap
•recreatie
•akkerbouw (maïs, graan)

In het Nationaal Waterplan wordt beschreven dat de landbouw zich zal moeten aanpassen aan de wijzigende omstandigheden door de klimaatverandering. Het verleden heeft laten zien dat de landbouw goed in staat is om met dergelijke veranderingen om te gaan, mits zij voldoende tijd heeft om daarop te anticiperen.

Landbouw in waterbalans kaart

Kaart Denkbaar perspectief uit 'Water voor een vitaal platteland' (LNV, 1999)

Bouw waterpositief

Essentie

waterpositeif bouwen

Waterneutraal of waterpositief bouwen weegt bij bouw- en ontwikkelingsprojecten (nieuw uitleg en bestaand stedelijk gebied) het belang van water zorgvuldig mee. Nieuwe ingrepen mogen het waterbergend vermogen, de doorstroming en de aan- en afvoer van het water niet verslechteren. Sterker nog liefst treedt een verbetering op. In de praktijk zal dit meestal betekenen dat er meer water in het stedelijk gebied komt en blijft. Regenwater wordt langer vastgehouden of tijdelijk geborgen op de locatie waar het valt in plaats van het snel af te voeren. Zo ontstaat er minder wateroverlast op andere plaatsen. Het devies is: eerst vasthouden, dan bergen en pas daarna afvoeren.

Geschiedenis
In 'RO op waterbasis' (1996) wordt geconstateerd dat water geen of een zeer beperkte rol heeft gespeeld bij de keuze van locaties voor stadsuitbreiding of de keuze van tracés voor rail-, water- of weginfrastructuur. Dit was aanleiding om methodieken te ontwikkelen waarmee duidelijk wordt in welke mate mitigerende maatregelen nodig zijn. Na de keuze van de plek of het tracé, dat ontwikkeld wordt, kan met de juiste inrichtingsmaatregelen waterpositief gebouwd worden. In de stedenbouwkundige praktijk lag het accent op maatregelen zoals vermindering van riooloverstort en het tegengaan van verdroging in de omgeving van de stad.
Na een voorzichtige start in de jaren negentig is er inmiddels erg veel informatie beschikbaar over het waterneutraal tot waterpositief bouwen. Een handreiking hoe om te gaan met de vele handreikingen lijkt inmiddels geen overbodige luxe. Zo levert deze site onder 'watersysteem' en 'klimaatbestendig' een overzicht van benaderingswijzen op verschillende schaal, bevat het praktijkboek 'Ruimte voor Klimaat' veel praktische voorbeelden en uitwerkingen (www.ruimtevoorklimaat.nl/overhetboek). Verder heeft het bouwen ook een plek in de 'Klimaatwijzer': http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/rapporten/2009/10/01/klimaatwijzer.html en worden in 'Groen-blauwe netwerken voor duurzame en dynamische steden' (2012) veel praktische voorbeelden uitgewerkt.

Nieuwe functiecombinaties

Essentie

In een land waar ruimte schaars is en waar steeds meer ruimte voor water nodig zal zijn door klimaatverandering is een voor de hand liggende optie om ruimte voor water te combineren met andere functies. De belevingskwaliteit van water voegt daarbij voor veel andere functies een extra waarde toe.

Geschiedenis
De verschillende planfiguren voor water, ruimte en milieu hebben vaak hun eigen agenda en traject. Wanneer ze beter met elkaar in verband worden gebracht ontstaan mogelijkheden voor functiecombinaties met water. Inmiddels is het denken vanuit verschillende planprocessen vervangen door het denken vanuit de praktijk van de gebiedsontwikkeling. De volgende combinatiemogelijkheden werden voor 1996 al toegepast:

waterveiligheid en vergroting bergend vermogen met natuur- , landschaps-, en recreatieontwikkeling.
stedelijke ontwikkeling met waterberging, natuurontwikkeling en waterberging
schoon ruimtegebruik met het beheer van onze grondwatervoorkomens
natuur- en landschapsontwikkeling met natuurlijke zuivering
drinkwaterwinning met natuurontwikkeling

In een studie van de VU (Huitema, D. e.a., 2003) zijn de functiecombinaties met water nog eens diepgaand bekeken. Inmiddels kent de ontwikkeling van functiecombinaties met water een flinke traditie. Het Nationaal Waterplan bevestigt dit. Een goed toegankelijk overzicht is te vinden in 'Toekomstwaarde Nu, de kracht van functiecombinaties (2012).

Terug naar boven ▲

Verbindende waterconcepten

Discussie: Verbindende waterconcepten

Wijzig: Verbindende waterconcepten