Begrijpen voor ingrijpen

Vijf praktische principes:

Succesvolle voorbeelden bij "Begrijpen voor ingrijpen":

Mogelijk relevante pagina's elder op deze site

Thematisch deel, per thema kort beschreven wat te analyseren
Gereedschappen, analyse

Over de verbinding van gebiedskennis en handelen

Het vijfde principe stelt dat een goede kennis van het gebied en haar actoren onontbeerlijk is om tot een duurzame ontwikkeling van een gebied te komen. Die kennis betreft de fysisch-geografische aspecten van het gebied, de wijze waarop het gebied (ruimtelijk) functioneert en de actor- en institutionele aspecten. Je moet begrijpen hoe een gebied fysiek in elkaar steekt en hoe actoren in het gebied functioneren. Alleen zo ben je in staat om de effecten van ingrepen in een gebied op de korte en lange termijn te doorzien. Dat is een permanente opgave in het proces: vanaf de eerste verkenning tot in de fasen van uitvoering en beheer van het gebied.

Introductie

Handelen op basis van gebiedskennis

In het proces van gebiedsontwikkeling nemen we continu belangrijke besluiten. Zo wordt er besloten dat bepaalde functies en waarden behouden blijven terwijl andere juist moeten verdwijnen, nieuwe functies krijgen een plek toegewezen in het gebied vervolgens wordt er besloten over een meer gedetailleerdere inrichting, bijvoorbeeld de dichtheid van woningen, de hoeveelheid groen en water of het aantal parkeerplaatsen. De kwaliteit van de ontwikkeling wordt voor een groot gedeelte bepaald door dit soort besluiten. Kennis over het gebied is essentieel om besluiten te kunnen nemen die leiden tot een duurzame ontwikkeling. Kortom, begrijpen voor ingrijpen.

Is het erg om woningen te bouwen op de laagste plek in een polder, de plek die als eerste onder water staat als er meer regen valt dan de gemalen weg kunnen pompen? Als je niet over de mogelijke gevolgen hebt nagedacht is dat heel erg, er is dan een reële kans op wateroverlast. Als je wel over de gevolgen hebt nagedacht hoeft er niets aan de hand te zijn.Je kunt bijvoorbeeld kiezen voor drijvende woningen of woningen op een terp bouwen. Het zou zo maar kunnen dat mensen het dan juist leuk vinden als er te veel water is, van overlast naar plezier. Het principe begrijpen voor ingrijpen zegt dat we weloverwogen besluiten moeten nemen, besluiten waarvan we de consequenties overzien en waarvan we de consequenties ook op de langere termijn kunnen dragen.

Fysieke analyse

Stel je werkt aan een gebiedsopgave, dan vraag je je waarschijnlijk af wat er mogelijk is in dit gebied, met welke fysieke context je rekening moet houden, hoe het gebied in elkaar zit en welke kansen er liggen. Door het uitvoeren van een fysieke analyse leren we de elementen, structuren en kwaliteiten van het gebied kennen. Hier gaat het bijvoorbeeld om het reliëf, aanwezige bebouwing, milieuzones, natuurwaarden, waterpartijen, infrastructuur etc. Deze analyse is belangrijk op alle schaalniveaus. Op het laagste schaalniveau bijvoorbeeld om de optimale oriëntatie van een gebouw te bepalen. Op het hoogste schaalniveau om bijvoorbeeld besluiten te kunnen nemen over infrastructuur en ecologische verbindingszones.

Een fysieke analyse begint bij het zoeken van beschikbare informatie over het gebied. Over het algemeen is veel informatie te vinden bij de provincie, het waterschap en de omgevingsdienst. Belangrijke aandachtspunten bij het uitvoeren van een fysieke analyse zijn:

Verzamel niet alleen informatie over zichtbare zaken en potentiële problemen maar ook over mogelijke kansen. Denk bij dat laatste bijvoorbeeld aan de mogelijkheden voor energiewinning of opslag in de ondergrond of de aanwezigheid van een openbaar vervoersnetwerk.
Analyseer een groter gebied dan alleen het plangebied. Het lijkt een open deur maar gebeurt lang niet altijd. De grootste kansen en bedreigingen liggen soms net buiten het plangebied.
Vraag jezelf regelmatig af welke informatie ontbreekt. Worden alle relevante thema's gedekt? Zijn er bijzonderheden in of rondom het gebied die extra aandacht vragen? Voorkom dat je door een stortvloed aan (overbodige) informatie vergeet de vraag te stellen wat er ontbreekt.

Er is pas echt sprake van een analyse als de verzamelde informatie wordt beoordeeld en geïnterpreteerd. Wat betekent een bepaalde bodemsoort? Welke beperkingen legt deze op aan een ontwikkeling? Welke kansen biedt deze? En, hoe verhoudt dit zich met de gewenste ontwikkelingen? Hetzelfde geldt uiteraard voor alle andere thema's. Het resultaat is een overzicht met kansen en bedreigingen die relevant zijn voor de gewenste ontwikkeling.

De lagenbenadering is hierbij een geschikt analyse-instrument. De meerwaarde zit in de blikverruiming. Horizontaal: je plaatst de lokale opgave in een regionaal perspectief. Verticaal: je beschouwt de lokale opgave als 3 dimensionale opgave. Belangrijk element van de lagenbenadering is dat ook gekeken wordt naar de snelheid van de verschillende structuren elementen. Anders gezegd, sommige zaken veranderen heel snel, andere heel langzaam. Een bijzondere bodemopbouw, natuurwaarden en archeologische waarden zijn in de loop van eeuwen ontstaan. Dat maakt ze niet altijd waardevoller, maar je moet je wel realiseren dat een verandering in dit soort elementen vaak definitief is. Anders is het met bijvoorbeeld het stedelijk gebied, daar veranderen zaken heel snel steeds weer opnieuw. Een verandering is vaak tijdelijk, 30 of 50 jaar later kan er al weer een nieuwe ontwikkeling zijn. Windmolens zijn in dat licht wel een aardig voorbeeld, ze tastten het landschap aan maar het zijn relatief snelle elementen. Na 20 tot 30 jaar is de economische levensduur voorbij en worden ze vervangen, dat is ook het moment waarop je kunt zeggen we willen hier nu iets anders.

De resultaten van de analyse worden vaak op kaart vastgelegd (kansenkaarten of belemmeringenkaarten). Eenvoudige kaarten, voor iedereen begrijpelijk, werken vaak beter dan specialistische kaarten die allerlei details weergeven die voor de ontwikkeling niet relevant zijn. Het gaat er hier om het juiste evenwicht te vinden tussen beperking enerzijds en het aanleveren van voldoende informatie voor gefundeerde besluitvorming anderzijds.

Op basis van de verzamelde informatie kunnen ook ordeningsprincipes gekozen of ontwikkeld worden. Dit zijn vuistregels over de wijze waarop een gebied bij voorkeur ontwikkeld gaat worden. Verdichten rondom knooppunten van OV is een bekend ordeningsprincipe. Dit soort vuistregels komen aan de orde bij het bespreken van de verschillende inhoudelijke thema's.

Het resultaat van een fysieke analyse vormt de input voor het verdere proces. Er kunnen uitgangspunten geformuleerd worden (bijvoorbeeld de wens om bepaalde waarden te behouden) en de informatie biedt houvast voor alle partijen die in het vervolg bij het project betrokken raken.

Om een idee te geven van de informatie die verzameld kan worden geven we hier een lijst met de meest voorkomende onderwerpen. Het is echter ondoenlijk om checklist te maken die altijd en overal voldoet. Het is daarom van belang altijd goed in het gebied en omgeving te kijken wat daar gebeurt en welke informatie je nodig hebt om tot een goed besluit te komen. Loopt er bijvoorbeeld een belangrijke waterweg, dan worden externe veiligheid en geluid door scheepvaart belangrijke onderwerpen. In grote delen van Nederland zullen deze echter niet relevant zijn.

Ondergrond

Grondwater
Archeologie
Bodemsoort

Groen

Groene structuren
Zeldzame soorten
Ecologische potentie

Water

Kwaliteit
Stroomrichting
Kwantiteit
Functies

Verkeer

Verschillende modaliteiten
Netwerken op verschillende schaalniveaus

Energie

Warmteoverschot
Energienetwerk
Mogelijkheden koude-warmteopslag

Grondgebruik

Huidige functies
Eigendom
Bouwjaar

Milieu

Bodem
Veiligheid
Geur
Geluid
Lucht
Belemmeringen en mogelijkheden

In het thematische deel van deze site wordt per thema uitgebreider stilgestaan bij de informatie die je moet verzamelen.

Beleidsmatige en actorenanalyse

Voor elk gebied in Nederland en dus voor elke ontwikkeling geldt dat er meerdere partijen bij betrokken zijn. Er is altijd een initiatiefnemer maar er zijn ook altijd belanghebbenden. Dat kunnen de bestaande of toekomstige gebruikers zijn, partijen in de omgeving, hogere overheden, natuur- en milieuorganisaties etc. Al deze partijen hebben belangen en soms ook visies of plannen. In de beleidsmatige en actorenanalyse (we noemen dat vanaf nu voor het gemak de actorenanalyse) wil je een beeld krijgen van de relevante partijen en hun wensen en plannen. Voor overheden geldt daarnaast dat zij beleid en / of regels voor een gebied geformuleerd kunnen hebben.

Een actorenanalyse begint bij te inventariseren welke partijen een belang in het gebied hebben. Daarbij gaat het net als bij de fysieke analyse niet alleen om het gebied zelf maar ook om de omgeving. Overheden, maar soms ook belangenorganisaties als werkgevers, kamer van koophandel en natuur- en milieuorganisaties, hebben hun wensen vastgelegd in visies en plannen. Van andere partijen is het lastiger om hun wensen te achterhalen. Het is niet moeilijk om je voor te stellen dat de meeste bewoners, volkstuinhouders, sportverenigingen etc. niet graag hun plek verlaten. Voor ondernemers ligt dat anders. Er kunnen heel diverse wensen zijn, verhuizen naar een betere locatie, uitbreiden op de huidige locatie, niet fysiek uitbreiden maar wel meer milieuruimte krijgen, inkrimpen en een stuk grond of vastgoed verkopen, meer transport etc. Lastig is dat ondernemers in een gesprek niet altijd direct zullen zeggen wat hun plannen zijn en in eerste instantie vooral een goede onderhandelingspositie willen krijgen (waar overigens niets mis mee is).

Bij de actorenanalyse zijn de volgende vragen van belang:

Wat willen partijen met hun plek, het gebied en de omgeving? Net zo belangrijk is natuurlijk de vraag wat ze juist niet willen.
Welke wensen zijn relevant gezien de gewenste ontwikkelingen?
Wie zijn dan op basis daarvan de belangrijkste actoren om bij het proces te betrekken?

Eigen rol

Begrijpen voor ingrijpen betekent ook een reflectie op de eigen rol. Naast een analyse van partijen die bij het project betrokken zijn kan het geen kwaad naar de eigen organisatie te kijken. Vooral vakspecialisten (milieu, verkeer, water etc.) worden vaak pas later bij het proces betrokken. Het loont dan een korte analyse uit te voeren van het proces waar je in stapt:

In welke planfase zitten we en aan welk product werken we?
Hoe ziet het plan van aanpak eruit?
Hoeveel keuzevrijheid / speelruimte is er nog binnen het plan?
Welke afspraken en overeenkomsten zijn er al gemaakt?

Op basis hiervan kan je je eigen rol en mogelijkheden bepalen.

Integratie van analyseresultaten

Er zijn verschillende manieren om de resultaten van de analyse te integreren en zo tot ontwikkelrichtingen te komen. We verwijzen hier naar twee instrumenten die elders op de site uitgebreid behandeld worden:

Lastige kwesties

In een tijd waarin steeds meer informatie en kennis beschikbaar en toegankelijk wordt voor vele betrokkenen in een proces van duurzame gebiedsontwikkeling doemen lastige kwesties op over de diepgang, het beheer en de interpretatie van informatie en kennis.

Diepgang van informatie

Als eerste is er de vraag over de diepgang van de informatie, wat neem je wel en niet mee, wanneer ben je klaar met je analyse, hoe weet je dat je niets vergeet? Om te beginnen, voor een klein project zal de analyse over het algemeen minder uitvoerig zijn dan voor een groot project. Een analyse met behulp van de lagenbenadering voer je eerder uit voor een grote gebiedsontwikkeling of voor het opstellen van een structuurvisie dan voor een ontwikkeling op enkele kavels. Maar, een project dat fysiek gezien klein is (klein gebied) kan qua belangen en impact groot zijn. Denk aan een ontwikkeling op een strategische of gevoelige locatie (centrum, OV-knoop, natuurgebied) of aan een functie die niemand in de omgeving wil (parkeergarage, hinderlijke bedrijvigheid, sociale overlast). Het gaat daarom eigenlijk steeds om de vraag: Welke informatie heb ik nodig om een goed besluit te kunnen nemen? Dat betekent dat je ter zijner tijd aan iedereen moet kunnen uitleggen waarom besloten is het plan uit te voeren.

Beheer van informatie

Een tweede lastige kwestie is het beheer van de informatie. Ruimtelijke projecten, zeker de grotere, hebben vaak een lange doorlooptijd, soms meer dan tien jaar. Het spreekt voor zich dat er in tien jaar, maar ook in een kortere periode, veel kan veranderen. De aanleg of afsluiting van een weg, de ontwikkeling van een gebied elders, een functieverandering (nieuw bedrijf in bestaand pand), het kan er allemaal voor zorgen dat de zorgvuldig vergaarde gegevens verouderen. Bij de besluitvorming moet uiteraard op basis van de meest recente gegevens besloten worden. Een aantal tips:

Wees je er van bewust dat informatie verouderd, zorg er daarom voor dat alle rapporten, kaarten, presentaties etc. voorzien van een datum en versienummer. Zo is ook na verloop van tijd nog duidelijk wat oude en nieuwe informatie is. Ga regelmatig na of er aanleiding is om informatie te herzien. Deze aanleiding kan juridisch van aard zijn (verjaring van informatie) of veroorzaakt worden door ontwikkelingen in de omgeving of autonome ontwikkelingen.
Maak één persoon verantwoordelijk voor het beheer van het materiaal (kaarten, onderzoeksrapporten etc.) deze persoon dient er op belangrijke momenten voor te zorgen dat de meest recente informatie verspreid wordt.

Gedeelde en geaccepteerde kennis

Een derde lastige kwestie betreft het verkrijgen van gedeelde en geaccepteerde kennis als onderbouwing van beleidskeuzen. Delen van informatie en in het bijzonder het eens worden over de betekenis van de informatie voor het proces is niet vanzelfsprekend. Feiten van de een zijn niet de feiten van de ander. Kennis uit het professionele circuit wordt vaak niet gedeeld met of geaccepteerd in het maatschappelijk en politiek circuit. Discussies over onderzoeksresultaten (onvolledig, niet actueel, etc) en methoden van onderzoek zijn aan de orde van de dag en kunnen processen danig verstoren. Werken aan een gezamenlijke kennisbasis is zinvol in situaties waar feitenonderzoek nodig is en belangentegenstellingen bestaan. Bij gebiedsontwikkeling is dat meestal het geval. Een aanpak als joint fact finding kan dan goede resultaten opleveren mits alle betrokkenen doordrongen zijn van het belang van een gedeeld resultaat (zie ook fuseer belangen).

Voorbeelden

Nader in te vullen (voorbeelden uit oude ruimtexmilieu?)

Hulpmiddelen

Verschillende hulpmiddelen die gebruikt kunnen worden bij het analyseren

De lagenbenadering helpt te bepalen wat je moet onderzoeken en geeft structuur aan de verzamelde informatie.
Leesbare kaarten, kaarten waarop de verzamelde informatie zodanig is vertaald dat 'iedereen' deze kan begrijpen. Hiermee wordt informatie toegankelijk gemaakt en dat vergroot de kans dat deze gebruikt wordt.
Checklisten en handreikingen. Er zijn diverse checklisten en handreikingen die laten zien wat en hoe je bepaalde zaken moet inventariseren. Op deze site staat bijvoorbeeld een checklist met ondergrondkwaliteiten, de handreiking gezondheidseffectscreening (GES) kan gebruikt worden te bepalen welke informatie gezondheidskundig relevant is en laat tevens zien hoe je milieu-informatie kunt interpreteren. Ook voor relatief nieuwe thema's zoals klimaat en cradle to cradle zijn handreikingen ontwikkeld. Zie hiervoor ook het onderdeel gereedschappen.
Ordeningsprincipes, vuistregels, deze geven een antwoord op de vraag wat een bepaalde eigenschap van een gebied betekent voor de ontwikkeling. Veel ordeningsprincipes en vuistregels zijn op deze site opgenomen bij de beschrijvingen van de verschillende thema's. Let wel op dat het hier om algemene principes gaat, ze vormen geen keurslijf. Een ordeningsprincipe als hoog en droog bouwen hoeft niet leidend te zijn, mits je de juiste keuzes maakt (zie begin van deze pagina). Zie hiervoor het thematische deel van deze site.
Joint fact finding is een interactieve wijze van kennisontwikkeling. Joint fact finding beoogt gedeelde en geaccepteerde kennis als basis voor de onderbouwing van beleid en politieke keuzen te verkrijgen. Joint fact finding wil onderzoeksresultaten onder belanghebbenden en andere betrokkenen gezag geven en zo strijd rond onderzoeksrapporten zoveel mogelijk voorkomen.

Conclusie

Een plan maken voor een gebied kan alleen als je weet wat er in en om het gebied speelt. Daarbij gaat het om de fysieke kant zoals de ondergrond, milieuhinder, groen, verkeer etc. en om de actoren. Het maken van een goede analyse is de basis om tot een goed plan te komen. De uitdaging daarbij is allereerst om uit alle beschikbare informatie de juiste conclusies te trekken namelijk de kansen en belemmeringen die in het gebied liggen. Daarbij is veel oog nodig om te komen tot een gedeelde kennisbasis.

Terug naar boven ▲

Begrijpen voor ingrijpen

Discussie: Begrijpen voor ingrijpen

Wijzig: Begrijpen voor ingrijpen