Fuseer belangen

Vijf praktische principes:

Succesvolle voorbeelden bij "Fuseer belangen" zie:

Toepasbaar gereedschap:

Mutual gains approach
Charette
Schetsschuit

Over de verbinding van belangen

Het eerste en meest basale principe voor duurzame gebiedsontwikkeling is het fuseren van verschillende deelbelangen in één gezamenlijk, overkoepelend belang. Die fusie is het punt waar people, planet en profit synergetisch samenkomen: één plus één is drie, of tien, of honderd. De belanghebbende partijen worden uitgenodigd om gezamenlijk te zoeken naar een verbinding van belangen, vanuit een win-win mentaliteit. Op één voorwaarde: alle belangen worden vroegtijdig en continu expliciet gemaakt. Wanneer de verbinding tussen verschillende, soms tegenovergestelde, belangen resulteert in één gezamenlijk belang met grote maatschappelijke urgentie, ontstaat een sterke basis voor een succesvol en duurzaam gebiedsproces. Het resultaat biedt zicht op nieuwe oplossingen en nieuwe businesskansen, waaraan alle betrokken partijen mee willen doen.

Introductie

Oude machtsdenken past niet meer bij gebiedsontwikkeling
Bij gebiedsontwikkeling denken nog veel partijen in tegenstellingen die haaks staan op het win-win denken. Zij zitten nog vast in het winnen-verliezen denken [1]. Dit denken is gebaseerd op macht en functies en niet op principes [2]. In complexe situaties, zoals bij gebiedsontwikkeling met veel onderlinge afhankelijkheden tussen partijen, is dit niet productief. De lessen uit de praktijk van gebiedsontwikkeling, door Habiforum (2009) wetenschappelijk bestudeerd, wijzen een andere kant op. ‘Effectieve gebiedsontwikkeling is mogelijk zodra partijen over de eigen schutting van belang, jurisdictie en eigendom heenkijken’ (Teisman, 2009, p. 21). Dit vraagt van partijen ‘het vermogen om over te gaan tot actie in een constellatie waar eigen doelen, niet te bereiken zijn zonder samenwerking met en echte belangstelling voor de doelen en ambities van anderen’ (Teisman 2009, p. 139).

Succesvolle gebiedsontwikkeling vergt de wil om het eigen belang te overstijgen en de eigen belangen te verbinden met de belangen van anderen (win-win perspectief). Dat kan via een groter of hoger belang, dat de betrokken partijen in een gebied delen en gebaseerd is op maatschappelijke urgenties. Op dat punt ontstaat ‘een situatie waarin het totaal meer is dan de som der delen’ (Van Hal, 2009, blz. 18). Van Hal geeft (voor de bouw) aan dat door de belangen van het bedrijfsleven (profit) geheel te integreren met de belangen van mens (people) en milieu (planet) nieuwe oplossingen en nieuwe businesskansen ontstaan. Ze stelt: ‘Als je alleen vanuit profit werkt, dan vallen in een recessie planet en people meteen af. Door creatief met veranderprocessen om te gaan, kun je die drie P’s elkaar laten versterken” (Van Hal, 2009, p.18). Ook in duurzame gebiedsontwikkeling is de insteek niet of..of.., maar en…en….. Waar people, planet en profit fuseren, ontstaan nieuwe kansen voor een meer duurzame economische, ecologische en sociale kwaliteit en daarmee ook voor ruimtelijke kwaliteit.

Verbinden van belangen met maatschappelijk urgenties
Riek Bakker stelt: ‘Gebiedsontwikkeling begint met het waarachtig voelen en ervaren van sociaal maatschappelijke urgentie en daar oprecht iets aan willen doen. Daarom en daarvoor zet je je in en al het andere komt later wel.’ (Bakker, 2006, p. 13). Achter de maatschappelijke urgentie (people) in een gebied gaan belangen schuil. Deze belangen noodzaken tot handelen, omdat anders problemen ontstaan of kansen onbenut blijven. Waar Bakker de sociaal-maatschappelijke urgentie als verbindend belang voorop zet, zet Van Hal (2009) het duurzaamheidperspectief op basis van ecologische én economische urgenties voorop. Ook een hogere gebiedskwaliteit kan voor partijen in gebiedsontwikkeling een gedeeld en hoger belang zijn, waarmee de afzonderlijke deelbelangen zijn te verbinden. De door alle partijen te verdelen koek wordt vergroot of gaat beter smaken. Overigens geldt dat kwaliteitstekorten in gebieden direct verbonden zijn met maatschappelijke urgenties. Denk aan het ontbreken van een concurrerend vestigingsmilieu waardoor bedrijven wegtrekken of een krimp van het aantal huishoudens, die leegstand in bepaalde woonmilieus tot gevolg heeft.

Belanghebbende partijen: overheden, marktpartijen, maatschappelijke organisaties en burgers
Bij gebiedsontwikkeling zijn veelal vier ‘groepen partijen’ betrokken, met elk hun eigen belangen: overheden vertegenwoordigen de publieke belangen, marktpartijen de private belangen, maatschappelijke organisaties thematische belangen en burgers hun eigen belang, veelal in combinatie met een thematisch belang. Wanneer één van deze groepen ontbreekt in het gebiedsproces is de kans op duurzame ontwikkeling nihil. We laten de vier groepen hieronder kort de revue passeren.

Belangen en rol van burgers
Burgers hebben als eindgebruikers van gebouwen en gebieden een groot eigen belang bij een hoge gebiedskwaliteit. Ze hebben zelf ideeën over die kwaliteit. Een toenemend aantal mensen, individueel of groepsgewijs, wil hun verlangens, wensen en belangen vertaald zien in een aantrekkelijke woning en woonomgeving (VROMraad, 2009a). Sowieso wordt de positie van (toekomstige) bewoners in een vragersmarkt sterker.

In de poging om alle belangen in een gebied te verbinden, staan de (toekomstige) eindgebruikers – zij die in het gebied leven, werken en recreëren – logischerwijs centraal. Zij zijn geen passanten, zij blijven – mits het gebied kwaliteit heeft en houdt. Van hen wordt actief burgerschap gevraagd, zonder een eendimensionale focus op het eigen belang. Dat stelt de nodige eisen aan de organisatie van bewoners. Gebiedsontwikkeling is een lang en complex traject, dat vaak met tegenslagen gepaard gaat. Hieraan meedoen kost veel tijd en energie en vraagt om mensen die stevig in de schoenen staan. Het vraagt ook van bewoners om gezamenlijk op te trekken. Als dit gebeurt zijn er wel degelijk successen te boeken, getuige voorbeeldprojecten als het GWL-terrein in Amsterdam, Hart van Zuid in Rotterdam en EVA-Lanxmeer in Culemborg[3]. (linken naar ….). Het feit dat deze successen nog nauwelijks navolging krijgen, illustreert hoe lastig deze materie is.

Belangen en rol van maatschappelijke organisaties
Maatschappelijke organisaties vertegenwoordigen belangen van leden en begunstigers. Ze zijn vaak op thema georganiseerd, zoals de Fietsersbond, Natuurmonumenten, ANWB, agrarische natuurverenigingen, Vogelbescherming, historische kringen en verenigingen gericht op bescherming van cultureel erfgoed. Van deze organisaties wordt kennis en vaardigheid gevraagd om het eigen belang te verbinden met dat van anderen. Een aantal maatschappelijke organisaties is in staat om, naast kennis en vaardigheden, financiering in te brengen of wegen te vinden naar financiering. Dit verschaft hen een sterke positie in gebiedsontwikkeling.

Een voorbeeld is de consumentenorganisatie Stichting Initiatieven Realisatie 55+ (SIR-55). SIR-55 zet zich actief in om de woonwensen van ‘medioren’ en senioren te realiseren, waarbij een accent ligt op slim gesitueerde kleinschalige locaties. Op grond van ervaring met meerdere projecten, bijvoorbeeld in Purmerend en Boxtel, ontstaat hier een professionele partner in gebiedsontwikkeling, waar gemeenten en marktpartijen graag mee willen samenwerken.

Belangen en rol overheid
De overheid vertegenwoordigt in gebiedsprocessen primair het publieke belang. Hierbij mag niet uit het oog worden verloren, dat het publieke belang duidt op datgene wat voor het welzijn van het volk in het algemeen nuttig, gewenst of nodig is. De verschillende overheden vertegenwoordigen dat publieke belang in de context van de schaal waarop zij opereren: gemeentelijk, provinciaal of (inter)nationaal. Vanuit het publieke belang speelt de overheid drie rollen: de kaderstellende, de dienstverlenende en de investerende rol.

In een kaderstellende rol formuleert de overheid realistische ambities voor de verbetering van de gebiedskwaliteit en duurzaamheid, die bijvoorbeeld zijn vastgelegd in een structuurvisie. Die ambities krijgen bij een concrete gebiedsontwikkeling een uitwerking in een publiek programma van eisen, dat de kaders vormt voor verdere planvorming. Een kracht van de overheid is dat zij over instrumenten beschikt om verplichtend en normerend op te treden, bijvoorbeeld door milieunormen op te leggen. Het win-win denken eist van overheden dat zij het publieke belang niet koste wat het kost afdwingen op basis van wetten, regels en grondposities. Zij moeten vooral publiek leiderschap tonen. De inzet van wetten, regels en publieke macht is eerder faciliterend en stimulerend voor de ‘fusie van belangen’. Overheden denken en werken positief mee als het om procedures en vergunningen gaat. De omgevingsvergunning is bijvoorbeeld een flinke stap op weg naar een meer dienstverlenende overheid. Dit vraagt bestuurders en politici die helderheid en focus rondom het publieke belang combineren met de kunst van ‘loslaten’.

De dienstverlenende rol van de overheid is gericht op het realiseren van een zo hoog mogelijke gebiedskwaliteit. Hiertoe kan de overheid gebiedskennis inbrengen, vooral op gemeentelijk niveau, en van daaruit verandermomenten in een gebied in beeld te brengen en partijen activeren. Waar nodig kan de overheid met de oliekan processen smeren, bijvoorbeeld in de vorm van kleine bijdragen om beweging op gang te krijgen bij gebiedspartners.

Als investerende partij in gebiedsontwikkeling richt de overheid zich primair op publieke belangen. Die belangen liggen vooral in de kwaliteit van de openbare ruimte, de vervoernetwerken en andere grotere ruimtelijke structuren, die veel aandacht vragen, ook in termen van bescherming en beheer. Geformuleerd in termen van de ‘lagenbenadering’ (zie pagina …) gaat het vooral om investeringen in de netwerklaag en de ondergrondlaag (Puylaert e.a., 2009).

Belangen en rol marktpartijen
Marktpartijen kennen in de eerste plaats een privaat belang: een gezond bedrijfsresultaat. In een vragersmarkt, waar consumenten meer kwaliteitseisen stellen, moeten marktpartijen hieraan tegemoet komen. Projectontwikkelaar en vastgoedfinancier vormden samen met de overheid in de groei-jaren een sterke driehoek, gericht op een hoge productie en zonder veel risico voor de marktpartijen. Stroink constateert dat het resultaat van deze samenwerking niet is afgestemd op de wensen van consumenten[4]. Na 2007 zijn vele vastgoedfinanciers verdwenen (Noordanus, 2010, blz. 7). De grote uitdaging voor de markt (ontwikkelaars, financiers, beleggers, makelaars, architecten, etc.) is nu het ‘vraaggericht ontwikkelen’. Dat is niet alleen vanuit de optiek van de consument een voorwaarde, het is ook nodig om financiering rond te krijgen en om voldoende cashflow binnen een overzienbare termijn voor elkaar te krijgen (het rondbreien van de businesscase). Willen banken bijvoorbeeld investeren in gebiedsontwikkelingen dan eisen zij afzetgarantie. Voorwaarde daarvoor is dat er kwaliteit wordt gerealiseerd in het ‘nu’, maar ook in het ‘later’.

Het traditionele bondgenootschap tussen projectontwikkelaar en overheid wordt losser; de band met de consument inniger. Van marktpartijen vraagt het win-win denken dat zij niet alleen uit zijn op het private belang van een gezond bedrijfsrendement, maar ook dat ze duurzaam ondernemerschap tonen[5]. Dat vraagt een andere aanpak, met veel meer onderzoek naar consumentenwensen, innovatieve oplossingen en veel maatwerk. Denk aan de conceptontwikkeling voor nichemarkten op specifieke locaties. Voorbeelden zijn waterwonen (bijvoorbeeld in Stadshavens Rotterdam), grondgebonden woningen in hoge dichtheden (Atelier Rijksbouwmeester, 2010) en nieuwe werkmilieus (Van Antwerpen 2010). De inzet moet gericht zijn op het creëren van gebiedsidentiteiten waarbij duurzaamheidseisen een belangrijke rol spelen.

Lastige kwesties

De fusie van belangen vindt niet vanzelf plaats. De partijen moeten een gezamenlijke zoektocht aan willen gaan vanuit een win-win mentaliteit, waarbij een sterkte vertrouwensbasis een voorwaarde is. Alleen dan kunnen hobbels onderweg worden genomen. Vanuit de literatuur en de gevoerde tafelgesprekken duikt de volgende top drie aan ‘lastige kwesties’ op.

De rolverandering bij politiek en marktpartijen zoals projectontwikkelaars gaat niet vanzelf. De dienstverlening van publieke en private partijen in de richting van eindgebruikers moet drastisch omhoog. Toegevoegde waarde creëren in een gebied betekent toegevoegde waarde creëren voor de gebruikers van gebieden De politiek moet wennen aan een meer kaderstellende rol, marktpartijen moeten wennen aan de nieuwe rol waarin niet de aandeelhouders centraal staan. Ze moeten vooral waarde voor de eindgebruiker toevoegen, willen ze een gezond bedrijfsrendement en continuïteit halen.

De organisatie van eindgebruikers is lastig. Eindgebruikers kunnen sterk verschillen in belangen, wensen, kennis en energie om te participeren. De participatieladder (zie figuur 1) illustreert de verschillende rollen die eindgebruikers kunnen hebben. Naarmate zij zich hoger op de ladder bevinden, is hun invloed groter. Dit vraagt ook een goede match met de bestuursstijl.

Figuur 1 Participatieladder: vorm van participatie en bestuursstijl (bron Igno Pröpper 2009)

participatieladder Propper

Meer invloed van de eindgebruikers vraagt een stevige inzet gedurende een lange periode. Het begint met verbindingen aangaan en in gesprek komen, om te ontdekken wat bindt en wat scheidt. Een gedeelde urgentie is een goed vertrekpunt om verder te werken en de energie resultaatgericht in te zetten. Vroegtijdige betrokkenheid van de belanghebbenden en eindgebruikers draagt bij aan een goed draagvlak. Bovendien beklijven de resultaten beter in de tijd (CoP Oneindig laagland, 2010). Om de betrokkenheid van eindgebruikers te stimuleren en in tijd te comprimeren is community planning een interessant instrument. Een voorbeeld is de toepassing van de snelkookpanaanpak met alle betrokkenen in het project Hoboken – Rotterdam[6]. Met eigentijdse technieken zijn virtuele gemeenschappen te creëren rondom een proces van gebiedsontwikkeling, zoals bij de Spoorzone in Tilburg via Virtueel Tilburg[7].

De derde kwestie is de overbrugging van belangenverschillen waar cultuurverschillen bestaan. In gebiedsontwikkeling komen vele disciplines samen: ruimtelijke ordenaars en ontwerpers, financieel-economische deskundigen en een groot aantal thematische of sectorale specialisten. De invalshoek en aanvliegroute van milieukundigen, planologen/stedenbouwkundigen/landschapsarchitecten en marktpartijen verschilt sterk (zie tabel 1). Mensen zitten door opleiding, ervaring en positie in organisaties vast in specifieke denk- en handelingspatronen. Bovendien zijn de werelden waarin ze opereren geïnstitutionaliseerd, in de vorm van wet- en regelgeving, in politieke en bestuurlijke portefeuilles en beroepsverenigingen. Het herkennen en erkennen van verschillen maakt samenwerking tussen de betrokken disciplines al een stuk eenvoudiger. Door te werken aan een belang dat zowel de betrokken disciplines dient als bijdraagt aan een belang dat dit overstijgt, namelijk een duurzame gebiedskwaliteit, zijn verschillen overbrugbaar. Matchmakers kunnen dit proces versnellen. Zij geven de juiste prikkels om mensen bij elkaar te brengen en zijn in staat mensen zelf te laten ontdekken dat samenwerken grote voordelen oplevert. Verschillen bieden een uitgelezen kans om te vernieuwen, zeker als hier ‘aanjagers’ aan te pas komen die buiten de gevestigde partijen staan (Hekkert en Ossebaard, 2010, blz. 117).

Tabel 1 Verschillen tussen domeinen milieu, ruimte en economie

	Milieu / techniek	Ruimte / ontwerp	Exploitatie/economie
Denkwijze	Defensief / vasthouden dan wel verbeteren	Offensief / overvragen	Precies / controleerbaar
Werkwijze	Monodisciplinair / sectoraal / uitsluiten onzekerheid	Multidisciplinair / integraal / omgaan met onzekerheid	Interdisciplinair
Kwaliteitsdoel	Maximalisatie een specifieke kwaliteit	Optimalisatie totaal	Sluitende exploitatie
Niveau besluitvorming	Centraal	Decentraal	Project
Methode doelbereiking	Formulering toetsbare normen	Ontwerpen, inpassen en afwegen	(Grond)exploitatieberekening
Ruimtegebruik	Functiescheiding en zonering	Multifunctioneel en intensief	Functiescheiding en intensief
Typetje	“Ingenieur”/ Onderzoeker ß	“Artiest”/ adviseur ɣ	“Boekhouder”/ Accountant €

Bron: bouwt voort op De Zeeuw e.a. (2009, p. 19 )

Hulpmiddelen

Om belangen zichtbaar te maken en belangen te laten fuseren reiken we twee hulpmiddelen[8] aan. Zij zijn laagdrempelig en hebben hun succes in duurzame gebiedsontwikkeling al bewezen: de Mutual Gains Approach en de Charette.

Mutual Gains Approach (MGA)
Onderhandelingen worden vaak gevoerd op basis van standpunten. De Mutual Gains Approach biedt een prettig alternatief. Op basis van belangen wordt gezocht naar een gezamenlijke oplossing (Evers en Susskind, 2009). De gezamenlijk gevonden oplossing is een win-win oplossing, omdat het resultaat zowel tegemoet komt aan de meeste individuele belangen als een groter belang dient. De methode kent een opbouw in vijf fasen (Evers en Susskind, 2009, p. 86):

initiatief nemen: de juiste mensen met de juiste verwachtingen aan tafel krijgen;
toekennen van rollen en verantwoordelijkheden: overeenstemming bereiken over de basisregels van het probleemoplossingproces en afspraken maken over de verdeling van verantwoordelijkheden over de deelnemers;
zoeken naar gemeenschappelijke oplossingen: groepsmatig zoeken naar oplossingen voor de problemen (waardevermeerdering staat centraal);
bereiken van overeenstemming: zoeken naar de grootste win-win-win situatie voor alle belanghebbenden en daarover overeenstemming bereiken;
mensen aan hun toezeggingen houden: formele besluitvorming over de oplossingsrichting en daaraan verbonden afspraken uitvoeren.

In figuur 2 zijn deze stappen kort uitgewerkt.

Figuur 2 Vijf stappen naar consensus

(bron Evers en Susskind, 2009, p. 87)

In het project Aviolanda in Woensdrecht is de mutual gains approach toegepast.

Meer informatie:
- Het kan wel! Bestuurlijk onderhandelen voor een duurzaam resultaat’ (Frans Evers & Lawrence Susskind, 2009).
- https://www.traversenet.nl/nlbwikipedia/Wikipagina's/Methodiek%20Onderhandelen.aspx

Charette
Partijen die een belang hebben bij een gebiedsontwikkeling ontmoeten elkaar veelal niet vanzelf. Zeker in de beginfase is vaak slechts een klein aantal belanghebbenden betrokken. Andere belanghebbenden haken in het beste geval later aan, maar hebben dan al een achterstand. De Charette biedt hiervoor een oplossing[9]. Een Charette is een interactieve ontwerpsessie van enkele dagen – een hogedrukpan – waarin inwoners, ondernemers en andere belanghebbenden vroegtijdig samenwerken aan een geïntegreerd plan. De kern van een Charette is het verzamelen van ideeën en een directe toetsing op bruikbaarheid. Alle betrokkenen leveren inbreng en horen van elkaar wat ze belangrijk vinden. Partijen leren elkaars taal, cultuur en gebruiken kennen. Vervolgens komen belangen samen en kunnen in een creatieve omgeving fuseren.

Een Charette kent drie fasen:

de pre-Charette: gericht op een gezamenlijk bepaling van de ontwikkelopgave;
de Charette-workshop: een intensieve creatieve workshop gericht op ontwerp;
de post-Charette: een gezamenlijk einddocument wordt opgesteld en gepresenteerd, bijvoorbeeld aan verantwoordelijke bestuurders.

Meer informatie:
- Vlaams Instituut voor Wetenschappelijk en TechnologischAspectenonderzoek (2006) Participatieve methoden, een gids voor gebruikers, blz. 61- 70.

- In het project ‘Grounds for Change’ hebben charettes een centrale rol vervuld. Zie De publicatie ‘Energielandschappen, de 3de generatie’ (provincie Drenthe en Rijksuniversiteit Groningen, 2011) en http://www.provincie.drenthe.nl/klimaatenenergie.

Conclusie

Duurzame gebiedsontwikkeling is slechts mogelijk als vele partijen hun belangen weten te verbinden door een gedeeld groter belang te creëren. Door (financieel) eigenbelang en maatschappelijk belang te fuseren ontstaat er zicht op een win-win-situatie voor people, planet en profit en waardecreatie (gebruikswaarde, belevingswaarde en toekomstwaarde).

Er wordt wel het nodige gevraagd: creativiteit om nieuwe perspectieven te bieden, leiderschap om over de eigen schaduw heen te stappen en anderen mee te nemen en ondernemerschap om plannen op grond van gefuseerde belangen om te zetten in acties.

Het principe ‘fuseer belangen’ hoort vanaf het begin tot het eind van het proces hoog op de agenda te staan. In het begin (initiatieffase) zijn creativiteit, leiderschap en ondernemerschap nodig om belangen te inventariseren en potentiële, soms verrassende, win-win combinaties te zoeken. Verder in het traject (haalbaarheidsfase) is dit nodig als stimulans om partijen daadwerkelijk stappen te laten zetten om tot innovatieve en (bedrijfs)economisch haalbare duurzame oplossingen te komen. Ook in de uitvoering en het beheer, waarin zich nieuwe partijen kunnen aandienen, is steeds aandacht nodig voor de verbinding met andere belangen, om zo voor alle betrokkenen waarde te creëren.

Het is vooral de Mutual Gains Approach die vroeg in het proces goede ondersteuning kan bieden. In het verdere verloop van het proces zijn gemeenschappelijke ontwerpsessies (de Charettes) een belangrijk hulpmiddel om belangen zichtbaar te maken en wegen te zoeken om deze te laten fuseren.

[1] Het win-win denken streeft naar wederzijds voordeel voor alle partijen. Ook is het win-win denken essentieel voor het bereiken van duurzaamheid. Zo noemt John Elkington (1998) het evenwicht op de drie p´s zelfs een win-win-win situatie. Een win-win oplossing stemt alle betrokken partijen tot tevredenheid en als gevolg willen partijen zich hier oprecht voor inzetten. Het win-win denken betekent samenwerking in plaats van rivaliteit en strijd. ‘Winnen/winnen is het geloof in de derde weg. Het is niet jouw benadering, ook niet de mijne; het is een betere, hogere benadering.’ (Covey, 2005, p. 185). Het voorbeeld van Aviolanda (zie kader in dit hoofdstuk) illustreert het win-win denken.
[2] Stephen Covey (2010), De zeven eigenschappen van effectief leiderschap
[3] zie gesprek met Marleen Kaptein in ROM nr. 10-2010
[4] Zie verslag van een ontmoeting van Rudy Stroink (directeur TCN) met jonge vastgoedprofessionals in Vastgoedmarkt, april 2010, blz. 36-37.
[5] Zie Dekker en Van Rooy (2010): ‘Idealiter tonen overheden wijs leiderschap, toont de markt duurzaam ondernemerschap en pakken particulieren hun burgerschap weer op. Dit als contramallen van machtego’s, puur geldelijk gewin en ruimtelijke onverschilligheid.’
[6] http://www.rotterdam-hoboken.nl/over-hoboken/
[7] http://www.virtueeltilburg.nl
[8]meer instrumenten in deze site te vinden bij gereedschap
[9] Een aan de Charette verwante methode is de Schetsschuit van de Dienst Landelijk Gebied.

Terug naar boven ▲

Fuseer belangen

Discussie: Fuseer belangen

Wijzig: Fuseer belangen