Gezond en veilig

Thema's

Gezond en veilig speelt een belangrijke rol in de voorbeelden:

Culemborg - EVA-Lanxmeer

Leefomgeving als welzijnsfactor

Een gezonde bevolking is vanuit sociaal economische overwegingen belangrijk. Ruimtelijke ontwikkelingen kunnen een bijdrage leveren aan een betere gezondheid. Verkenningen laten zien dat meer dan 5% van de gezondheidsschade in Nederland het gevolg is van onvoldoende kwaliteit van de leefomgeving. Dit lijkt in eerste instantie niet veel maar is toch zeer relevant:

Bij een ruimtelijke ontwikkeling is het relatief eenvoudig gezondheidswinst te boeken. Dit in tegenstelling tot veel andere gezondheidsprogramma’s.
Grote groepen mensen zijn extra afhankelijk van een goede kwaliteit van de fysieke omgeving. Hierbij gaat het bijvoorbeeld om mensen met astma en om mensen met een fysieke beperking.
Een kleine vooruitgang in persoonlijk welbevinden kan grote gevolgen hebben voor het functioneren van mensen.
Door hittegolven stierven in Nederland in 2003 tussen de 1000 en 2200 mensen meer dan in een gemiddeld jaar.

Introductie

Aandacht voor het thema gezond en veilig is niet alleen vanuit inhoudelijke gronden belangrijk maar ook procesmatig. Gebiedsontwikkeling gaat vaak gepaard met een intensiever gebruik van een gebied. Toevoeging van woningen, bedrijven, voorzieningen etc. leiden tot een toename van de milieubelasting als gevolg van de activiteiten zelf en als gevolg van het toenemende verkeer. Bij dit soort ontwikkelen zien we nogal eens het volgende mechanisme:

De norm geldt vaak als uitgangspunt en wordt gezien als “voldoende milieukwaliteit”. De (milieu-) ruimte wordt daarbij zoveel mogelijk opgevuld tot aan de norm (normopvulling). Onderzoek laat zien dat voor thema’s als geluid en luchtkwaliteit ook onder de norm gezondheidsschade optreedt.
De kwaliteit van de fysieke omgeving (gerelateerd aan de mens) wordt belangrijk gevonden maar, éxtra kwaliteit heeft over het algemeen geen hoge prioriteit. Grondopbrengsten (waarvoor meer woningen, daardoor op minder gunstige plekken en minder groen), politieke / bestuurlijke belangen (dat bedrijf moet toch ergens heen), kostenbesparing (stil asfalt en geluidsschermen kosten extra geld) wegen vaak zwaarder.

Een andere aanpak vanuit de ruimtelijke ordening is daarom nodig. Allereerst zou gezond en veilig vanaf het begin één van de leidende principes bij de ontwikkeling van een gebied moeten zijn. Als tweede moet het denken 180 graden om. Niet hoe kunnen we aan de norm voldoen of nog erger, hoeveel kan het gebied nog hebben voordat we over de norm heengaan? Maar, hoe kunnen wij een bijdrage leveren aan een gezonde omgeving.

Tegelijkertijd is ook vanuit milieu en gezondheid een andere aanpak noodzakelijk. In plaats van een beperking moeten milieu en gezondheid als kans ingebracht worden. Een kans om een gebied met hoge kwaliteit te realiseren.

De algemene ambities is dat de gezondheid of het welbevinden van mensen niet mag lijden onder ruimtelijk ontwikkelingen. Ook nieuwe bewoners en gebruikers in een gebied moeten zich prettig en veilig voelen, geen onnodige risico’s lopen en hun gezondheid mag niet in het geding zijn. Het thema gezond en veilig stelt de mens centraal. Het gaat over de gezondheid en veiligheid van bewoners en gebruikers in relatie tot de fysieke omgeving. Hierbij streven we naar het volgende:

Minimaliseren van de fysieke milieubelasting die tot gezondheidsschade kan leiden. Hierbij gaat het om klassieke milieuthema’s als bodemverontreiniging, luchtverontreiniging, geluidsoverlast, en externe veiligheidsrisico’s. Daarnaast zijn hierbij nieuwere onderwerpen zoals gezond bouwen en hittestress van belang.
Bevorderen van het algeheel welbevinden. Hierbij gaat het om de subjectieve beleving van de omgeving die ook invloed heeft op de gezondheid. Naast een goede milieukwaliteit gaat het daarbij ook om groen, ruimte voor ontspanning, gevoel van vrijheid, sociale cohesie, identiteit etc.
Bevorderen van gezond gedrag, vooral gericht op meer bewegen

Omdat er overlap is met een aantal andere thema’s beperken we het thema gezond en veilig in dit hoofdstuk tot vier hoofdonderwerpen:

Optimaliseren van de milieukwaliteit
Bevorderen van gezond gedrag
Voorkomen van hittestress
Bevorderen van het algeheel welbevinden

Stedelijke veiligheid in termen van criminaliteit en terrorisme komt hier niet aan de orde, Voor meer informatie hierover zie het EU-project VITRUV.

Ambities

Ambitie	Basis	Comfortabel	Excellent
Samenvatting	Geen achteruitgang	Zo gezond mogelijk	Een goede gezondheid voor iedereen
Gezondheidscondities als gevolg van milieukwaliteit	De ontwikkeling voldoet aan milieukwaliteitsnormen. GES-score maximaal 5	Het gebied kan zich meten met de gezondste wijken in Nederland.	Wij zorgen voor goede milieugezondheids-kwaliteit, GES-score maximaal 1. Wij leveren een bijdrage aan de verbetering van de gezondheid en veiligheid buiten het gebied Maatregelen t.b.v. de gezondheid zijn een verrijking voor het gebied.
Beweging en ontspanning	De ontwikkeling leidt niet tot verandering.	Wij maken gezond gedrag (beweging) aantrekkelijker	Gezond gedrag is vanzelfsprekend
Hittestress (idem klimaatbestendig ontwikkkelen)	Er zijn voldoende koele plekken	De temperatuur in het gebied is niet hoger dan de temperatuur in het buitengebied.	De temperatuur in het gebied is niet hoger dan de temperatuur in het buitengebied Maatregelen die hiervoor nodig zijn, zijn een verrijking voor het gebied
Algeheel welbevinden	Er wordt voldaan aan alle fysieke eisen die voor de functie noodzakelijk zijn	Naast de fysieke kwaliteiten levert ook de belevingskwaliteit een bijdrage aan het welbevinden	Het gebied is zo ontwikkeld en wordt zo beheerd dat mensen graag in het gebied verblijven Het (beheer van het) gebied en de gebruikers / bewoners geven een positieve binding aan het gebied; verhuizen is geen optie

De ambities hebben betrekking op de volgende onderwerpen:

Minimaliseren van fysieke milieubelasting die tot gezondheidsschade kan leiden. Hierbij gaat het om klassieke milieuthema’s als bodemverontreiniging, luchtverontreiniging, geluidsoverlast, en externe veiligheidsrisico’s. Hiervoor gebruiken we de scores zoals die voor de GES methodiek zijn ontwikkeld. GES-scores geven een beeld van de milieugezondheidskwaliteit en zijn voor verschillende thema’s opgesteld. De scores lopen van 0 t / m 8. Een lage score betekent een goede milieugezondheiskwaliteit (zie kader). Over het algemeen zijn de GES-scores zo opgesteld dat een GES score van 5 aan de norm voldoet en een score van 6 niet meer. Meer informatie is te vinden op www.ggdkennisnet.nl.
Bevorderen van gezond gedrag,vooral gericht op meer bewegen.
Voorkomen van gezondheidsschade als gevolg van hete periodes in de zomer (hittestress)
Bevorderen van het algeheel welbevinden. Hierbij gaat het om een plek waar mensen zich thuis en op het gemak voelen, een plek waar mensen zich kunnen ontplooien met voldoende sociale interactie.

GES-score	Milieugezondheiskwaliteit
0 1 2 3 4 5 6 7 8	Zeer goed Goed Redelijk Vrij matig Matig Zeer matig Onvoldoende Ruimte onvoldoende Zeer onvoldoende

Belang van gezond en veilig voor een duurzame ruimtelijke ontwikkeling

Een gezonde bevolking is vanuit sociaal economische overwegingen belangrijk. Ruimtelijke ontwikkelingen kunnen een bijdrage leveren aan een betere gezondheid. Verkenningen laten zien dat meer dan 5% van de gezondheidsschade in Nederland het gevolg is van onvoldoende kwaliteit van de leefomgeving. Dit lijkt in eerste instantie niet veel maar is toch zeer relevant:

Bij een ruimtelijke ontwikkeling is het relatief eenvoudig gezondheidswinst te boeken. Dit in tegenstelling tot veel andere gezondheidsprogramma’s.
Grote groepen mensen zijn extra afhankelijk van een goede kwaliteit van de fysieke omgeving. Hierbij gaat het bijvoorbeeld om mensen met astma en om mensen met een fysieke beperking.
Een kleine vooruitgang in persoonlijk welbevinden kan grote gevolgen hebben voor het functioneren van mensen.
Door hittegolven stierven in Nederland in 2003 tussen de 1000 en 2200 mensen meer dan in een gemiddeld jaar.

Aandacht voor het thema gezond en veilig is niet alleen vanuit inhoudelijke gronden belangrijk maar ook procesmatig. Gebiedsontwikkeling gaat vaak gepaard met een intensiever gebruik van een gebied. Toevoeging van woningen, bedrijven, voorzieningen etc. leiden tot een toename van de milieubelasting als gevolg van de activiteiten zelf en als gevolg van het toenemende verkeer. Bij dit soort ontwikkelen zien we nogal eens het volgende mechanisme:

De norm geldt vaak als uitgangspunt en wordt gezien als “voldoende milieukwaliteit”. De (milieu-) ruimte wordt daarbij zoveel mogelijk opgevuld tot aan de norm (normopvulling). Onderzoek laat zien dat voor thema’s als geluid en luchtkwaliteit ook onder de norm gezondheidsschade optreedt.
De kwaliteit van de fysieke omgeving (gerelateerd aan de mens) wordt belangrijk gevonden maar, éxtra kwaliteit heeft over het algemeen geen hoge prioriteit. Grondopbrengsten (waarvoor meer woningen, daardoor op minder gunstige plekken en minder groen), politieke / bestuurlijke belangen (dat bedrijf moet toch ergens heen), kostenbesparing (stil asfalt en geluidsschermen kosten extra geld) wegen vaak zwaarder.

Een andere aanpak vanuit de ruimtelijke ordening is daarom nodig. Allereerst zou gezond en veilig vanaf het begin één van de leidende principes bij de ontwikkeling van een gebied moeten zijn. Als tweede moet het denken 180 graden om. Niet hoe kunnen we aan de norm voldoen of nog erger, hoeveel kan het gebied nog hebben voordat we over de norm heengaan? Maar, hoe kunnen wij een bijdrage leveren aan een gezonde omgeving.

Tegelijkertijd is ook vanuit milieu en gezondheid een andere aanpak noodzakelijk. In plaats van een beperking moeten milieu en gezondheid als kans ingebracht worden. Een kans om een gebied met hoge kwaliteit te realiseren.

Vuistregels voor inbreng van gezond en veilig

Vuistregels geordend van structuurniveau (boven) tot gebiedsniveau en zelfs gebouwniveau (onder)

Gezondheid (milieu):

Locatiekeuze op basis van afweging tussen aanwezige milieukwaliteiten en gewenste functies
Functiescheiding en bundeling (concentratie van verkeer of hinderlijke activiteiten)
Verplaatsing milieuhinderlijke functies
Zonering van milieuhinderlijke activiteiten
Ontwerp met overmaat (robuust, flexibel, inspelend op veranderingen)
Afschermende bebouwing
Maatregelen aan gebouwen / maatregelen bij ontvanger
Gezond bouwen (allergeen, materialen, ventilatie etc.)

Gezond gedrag:

Verkeersstructuur t.b.v. fiets en voetgangers
Compacte wijken
Menging van functies
Voorzieningen in de wijk
Ruimte voor rust, sport en ontspanning
Verkeersremmende maatregelen
Voorkom ontmoetingen in verkeer met grote verschillen in snelheid
Verkeer overzichtelijk en eenvoudig
Parkeren op afstand
Goede bestrating (fiets voet)
Goede openbare verlichting
Bergruimte voor fiets

Voorkomen oververhitting

Grote groenstructuren rondom de stad, vooral bos
Principes voor koel bouwen in stedenbouwkundige visie (schaduw, doorwaaien, warmtewerend, meer ruimte voor groen en water, etc.)
Aandacht voor parken, bij voorkeur veel kleinere parken i.p.v. één groot park, parken met zo min mogelijk verharding
Optimaliseer dichtheid en oriëntatie van bebouwing
Groen integreren met andere functies (bijv. bomen en parkeren)
Bomenrijen in straten
Groen daken en gevels (vooral de zuidgevel)
Principes voor koel bouwen op gebouwniveau (groene daken, overstekken, etc.)
Verhogen reflectie zonnestraling
Thermische eigenschappen materialen

Dilemma's bij dit thema

Bij het werken aan een gezonde en veilige omgeving komen we een aantal dilemma's tegen:

Bereikbaarheid vs milieukwaliteit. Een goede bereikbaarheid levert een bijdrage aan de kwaliteit van een gebied. Met de milieukwaliteit als uitgangspunt is het gewenst autoverkeer zo goed mogelijk te faciliteren, snel en eenvoudig het gebied uit, weinig hinder veroorzaken etc. Tegelijkertijd is het gewenst het gebruik van de auto te minimaliseren. Dit levert een bijdrage aan de milieukwaliteit binnen het gebied en daarbuiten. Autoverkeer ontmoedigen impliceert echter een ingewikkelde ontsluiting (veel oponthoud, veel omrijden) waardoor de milieubelasting per rit toeneemt.
Groen als bufferzones vs groen met gebruikskwaliteit. Hinderzones kunnen prima ingericht worden als groene gebieden. Groen kent echter verschillende functies zoals bijvoorbeeld het bieden van rust en mogelijkheden voor ontspanning. Een optimale afstemming tussen functie en kwaliteit is ook hier gewenst. Externe veiligheidsrisico’s hebben bijvoorbeeld een andere invloed op de kwaliteit dan geluid, geur of slechte luchtkwaliteit.
Groen om hittestress te voorkomen vs. groen voor ecologische en recreatieve doelen. Vanuit hittestress is er de wens groen verspreid aan te leggen. Met name vanuit ecologische doelstellingen zijn grotere robuustere structuren gewenst.

Schaalniveaus

Voor het thema gezond en veilig geldt dat zowel het hoogste als het laagste niveau als vertrekpunt dienen.

Vertrekpunt hoog schaalniveau
Voor het verminderen van de milieuhinder als gevolg van bedrijvigheid en infrastructuur is een start op het hoogste schaalniveau gewenst. De reikwijdte van een oplossing vanuit dat perspectief is over het algemeen groter, een groter deel van het gebied heeft er baat bij en soms ook bewoners / gebruikers buiten het gebied. Dit loopt vrijwel simultaan met de voorkeursvolgorde voor een aanpak bij de bron, bij de overdracht of bij de ontvanger.

Op het hoogste schaalniveau gaat het in eerste instantie vooral om de vraag welke functie op welke plek moet komen. Welke plek heeft de kwaliteiten die nodig zijn voor de gewenste ontwikkeling. Vanuit gezond en veilig kunnen we twee kanten op beredeneren:

Vanuit de mens, welke locatie is het meest geschikt voor langdurig verblijf van mensen
Vanuit de noodzaak milieuhinderlijke activiteiten uit te oefenen. Welke plek is geschikt om hinderlijke activiteiten uit te voeren.

In beide gevallen gaat het om de koppeling tussen bestaande kwaliteiten en de kwaliteiten die van belang zijn voor een bepaalde functie. In dit geval toegespitst op de milieukwaliteit.

Een niveau daaronder gaat het om het toewijzen van functies binnen de locatie. Waar komt groen, waar wonen, waar werken etc. Wanneer op het hoogste niveau geen optimale keuze gemaakt kon worden is sturing op dit niveau noodzakelijk.

Een niveau lager gaat het om afscherming van gevoelige functies van hinderbronnen. Dit is alleen nodig als op een hoger niveau geen oplossing voorhanden was.

Op het laagste niveau gaat het om gebouwgebonden maatregelen, zoals bijvoorbeeld situering van slaapvertrekken en extra isolatie tegen geluid. Uiteraard alleen noodzakelijk als er op een hoger niveau geen oplossing mogelijk was. Maar, wellicht ook in andere situaties gewenst vanwege het streven naar verbetering van het welbevinden.

Dit vertaalt zich uiteindelijk in een voorkeursvolgorde vanuit de aanpak van milieuhinder.

Kies voor een bij de functies passende locatie. Milieukwaliteit is leidend voor de keuze van een locatie, de locatie biedt geen beperkingen voor wat betreft de milieukwaliteit. Dus: in geval van bedrijvigheid, locatie biedt mogelijkheden voor goede zonering, geen gevoelige functies in omgeving; in geval van gevoelige functies, milieukwaliteit is goed; in geval van combinatie van functies, gebied biedt mogelijkheden voor scheiding, bundeling en zonering.
Positioneer functies optimaal binnen locatie. Binnen de locatie worden functies vanuit milieukwaliteit optimaal gesitueerd (vlekkenplan, zonering).
Los problemen op door afscherming. Milieubelasting wordt zoveel mogelijk tegengegaan door afscherming tussen bron en ontvanger
Ontwerp en bouw op basis van de beperking in milieukwaliteit. Functies worden zodanig ontworpen dat de effecten van de milieubelasting geminimaliseerd worden. Voorkeur: a. maatregelen bij bron (wegprofiel, asfalt, verkeersmaatregelen, maatregelen op bedrijfsniveau; b. maatregelen bij ontvanger die effect tegen gaan (gebouw gebonden maatregelen tegen geluid, luchttoevoer van schone zijde, maatregelen gericht op snelle evacuatie etc.).

Vertrekpunt laag schaalniveau
Vanuit het laagste schaalniveau gaat het erom los van ontwikkelingen op een hoger schaalniveau de ruimte zo in te richten dat deze leidt tot gezondere bewoners en gebruikers. Ongeacht maatregelen op een hoger schaalniveau kunnen altijd maatregelen genomen worden voor bijvoorbeeld

Het tegengaan van burengerucht
Minimaliseren van geluid van installaties
Het allergeenarm ontwerpen
Toepassen van gezonde materialen
Zorgen voor voldoende ventilatie
Stimuleren van spelen op straat (meubilair, interessante stoep, speelvoorzieningen)
Het binnen bereik stallen van fietsen
Veilige looproutes
Buurtgroen

Het laagste schaalniveau als vertrekpunt is belangrijk bij relatief kleine ontwikkelingen, waar ruimtelijke gezien de mogelijkheden voor sturing beperkt zijn en voor bijvoorbeeld architecten, constructeurs en installateurs.

Haalbaarheid

Voldoen aan de ambitie is in principe haalbaar. Factoren die het realiseren van de ambitie moeilijk maken zijn financiën (grondexploitatie, kosten afschermende voorzieningen etc.) en ruimtegebrek.

Betaalbaarheid

Kosten voor gezond schoon en veilig:

Grondkosten t.b.v. zonering, ruimere opzet, niet alles kunnen benutten
Grondkosten t.b.v. afscherming
Realiseren afscherming
Brongerichte maatregelen (wegdek, bedrijven etc.)
Effectgerichte maatregelen (isolatie, etc.)

Baten:

Grondexploitatie, betere kwaliteit, hogere opbrengst
Rendement op langere termijn, waardestijging vastgoed
Locatiekeuze en positionering functies leidt tot besparing op maatregelen bij bron, overdracht en ontvanger,
Maatschappelijke baten, ziekten, welzijn, productiviteit

Slim financieren:

Combineren / ontschotten budgetten voor milieukwaliteit, budget voor geluidsisolatie kan ook uitgegeven worden aan wegdek of schermen, meer woningen profiteren daarvan
Afscherming nuttig gebruiken, minder gevoelige functies als afscherming (winkels, horeca, bedrijven, sportfaciliteiten etc.)
Afscherming als zichtlocatie voor bedrijven
Voorschot nemen op waardestijging als gevolg van een betere milieukwaliteit
Financiering door belanghebbenden (400 jaar geleden betaalde men mee aan dijken en kreeg daarvoor rente over investering. Waarom nu niet mee betalen aan milieumaatregelen?)

Bruikbare instrumenten

Analyse milieukwaliteit. Bij start van planproces (en eigenlijk al bij locatiekeuze) milieukwaliteit in beeld brengen. Bijvoorbeeld d.m.v. signaleringskaarten, gis, mer en planmer.
Gezondontwerpwijzer: kennis over het gezond ontwerp en inrichten van de leefomgeving. Bevat inzicht, inspiratie en ideeën om dit op integrale wijze te doen.
GES. Vertaling van milieucontouren in gezondheidskundige waarden. Geeft inzicht in gezondheidseffect voor verschillende waarden, ook wanneer aan norm wordt voldaan.
Gebiedsgericht milieubeleid / gebiedsprofielen. Koppeling tussen functies en gewenste milieukwaliteit. Bruikbaar bij ontwikkeling van nieuwe gebieden en herstructurering. Woongebieden, centrumgebieden, groengebieden, bedrijventerreinen etc. krijgen elk een eigen milieuprofiel (is ambities voor thema’s als geluid, geur, lucht, etc.)
Stad en milieu. Instrument om af te wijken van milieunormen. Belangrijk: 1. succes van stad en milieu is vooral procesmatig, integraal kijken naar gebiedskwaliteit. 2. Systematiek van afwijken en compenseren wordt gebruikt voor wettelijke normen maar kan ook gebruikt worden voor eigen gestelde hogere ambities.
Beweegvriendelijke omgeving. Instrumenten in de vorm van stappenplannen, scans. reisgids, voorbeelden om te komen tot een beweegvriendelijke omgeving.

Onderlinge versterking

Relaties liggen er met de volgende thema’s:

Duurzame mobiliteit. Een duurzaam mobiliteitssysteem levert een bijdrage aan het realiseren van een betere leefkwaliteit. Onderdeel van een duurzaam mobiliteitssysteem is het stimuleren van lopen en fietsen. Hiermee leidt een duurzaam mobiliteitssysteem tot meer beweging.
Groen. Groen in het stedelijk gebied leidt tot meer verkoeling, levert een bijdrage aan het zuiveren van de lucht en nodigt uit tot extra beweging.

Terug naar boven ▲

Discussie: Gezond en veilig

Gezond en veilig

Discussie: Gezond en veilig

Wijzig: Gezond en veilig