Gereedschap afwegen

Appels, peren en ..... gemengd fruit

In planprocessen zijn vanaf het begin tot het eind keuzen aan de orde. Welke opgaven en kansen nemen we mee? Welke alternatieven werken we uit? Hoe beoordelen we verschillende varianten? Op een systematische manier tot een beoordeling komen van een diversiteit aan mogelijkheden is de basis om tot een keuze te komen als invoer voor een volgende stap of als eindresultaat. Kosten, baten, rendement en waarde zijn in veel afwegingsmethoden de sleutelwoorden.

Gereedschap

Mkba arena
Mkba
Kosteneffectiviteitsanalyse: gericht op het bereiken van doelen tegen zo gering mogelijke kosten
Bestuurlijke bandbreedte
Multicriteria-analyse: beoordeling van projecten aan de hand van criteria veelal uitgevoerd door professionals
Swot-analyse
Businesscase: een bedrijfseconomisch model maken van een project
Total cost of ownership (TCO): de totale kosten gedurende de gehele exploitatieperiode (stichtings-, proces, exploitatie- en beëindigingskosten) worden in beeld gebracht om op deze wijze projecten te vergelijken.
Zeven sleutels voor een waardevolle afweging: aanpak om de afweging bij projecten met ondergrondse alternatieven te verbeteren.

Eruit gelicht

MKBA-arena
In opdracht van het Rijksvastgoed- en ontwikkelingsbedrijf (RVOB) is door LPBL een aanpak ontwikkeld om belangen vroeg in het proces te verbinden met een maatschappelijke kosten baten analyse (MKBA). Dit proces wordt de MKBAarena genoemd34. Inzet van de benadering is de stelling: wie baat heeft, financiert ook mee. Dat vraagt dat vroegtijdig ‘waarde wordt gezien’; de MKBA is een procesinstrument voor waardecreatie.

De MKBA-arena is een workshop met projectleden en/ of andere belanghebbenden waarin de relaties tussen investeringen, maatregelen en effecten gezamenlijk uitgedacht en gevisualiseerd worden. De workshop is er op gericht redeneerlijnen te delen en te toetsen: klopt de redenering, zijn de verwachtingen reëel, wie investeert, wie profiteert? Dat gebeurt in vijf stappen:

beschrijving van probleem- en doelstelling van het project;
expliciteren van het project en het referentiealternatief: wat zal er waarschijnlijk gebeuren als de investering niet plaatsvindt?
benoemen van de partijen die investeren in het project;
identificeren van de directe en indirecte effecten van de interventie en verbindingen leggen tussen project en effect vanuit een onderscheid tussen bedoelde en onbedoelde effecten;
benoemen van partijen die baat of last hebben van effecten (belangen) en deze koppelen aan de effecten.

Mensen met verschillende achtergronden discussiëren in de MKBA-arena. De werkwijze dwingt om zaken concreet te maken, maakt expliciet wie profiteert en brengt het gedachtegoed van de MKBA dichter bij het projectteam. Anders gezegd: het wordt minder het werk van een rekenspecialist. En niet onbelangrijk: de resultaten agenderen volgende stappen in het project. Het kan bijvoorbeeld nodig blijken andere partijen te betrekken, omdat deze sterk profiteren. De MKBA-arena kan een aantal malen gespeeld worden en kan gedurende het proces ook overgaan in een KengetallenKBA of gewone MKBA. Aanbeveling: investeer ruimhartig in de interactie over de kwaliteit van de redeneerlijnen, de gehanteerde veronderstellingen en de te hanteren bandbreedtes.

Meer informatie:
MKBA in duurzame gebiedsontwikkeling, LPBL, sept. 2010 in opdracht van RVOB met een uitwerking van de aanpak van de MKBA-arena.

MKBA
Een MKBA is niet louter gericht op het beoordelen van financiële consequenties van een project, maar juist ook op het inschatten en waarderen van vaak moeilijk meetbare indirecte en/of directe effecten (Koetse en Rietveld, 2010 p.18). In ‘Economische waardering van omgevingskwaliteit’ (2010) wordt hiervan een uitgebreid overzicht gegeven. Ruijgrok (2010) reikt een denkmodel aan voor de bepaling van kosten en baten van omgevingskwaliteit, zie onderstaande figuur.

Een MKBA brengt van een project op een systematische en samenhangende wijze in beeld wat de effecten zijn en vergelijkt deze met een referentiesituatie: het zogenoemde ‘nulalternatief’, dat vaak bestaat uit autonome ontwikkelingen en vastgesteld beleid. Alle baten en kosten worden uitgedrukt in euro’s, ook voor onderwerpen waar het lastig is om een prijs aan te hangen. Lukt dit niet, dan worden deze opgenomen als PM-post in een totale beoordelingstabel. Als blijkt dat de baten hoger zijn dan de kosten dan heeft het project de potentie in zich om de maatschappelijke welvaart te verhogen. De analyse biedt inzicht in:

de positieve en negatieve effecten van een project;
de verhouding in kosten en baten;
risico’s en onzekerheden;
wie profiteert van de baten en wie draagt de kosten.

Een MKBA helpt om scherpe redeneerlijnen te ontwikkelen. Probleem/doel, maatregel en effecten worden in samenhang met elkaar gebracht. Een volledige MKBA is meestal pas mogelijk als het plan al heel ver vorm heeft gekregen:

maatregelen zijn dan helder en effecten kunnen scherp bepaald worden. De uitvoering van een MKBA is een arbeidsintensieve klus. Feitelijk loont dit alleen voor de grotere gebiedsontwikkelingsprojecten. De denkwijze van de MKBA leent zich echter goed om al eerder toe te passen.

Een voorbeeld is de KengetallenKBA. Kosten en baten van ingrepen worden dan gebaseerd op kengetallen (vuistregels), om toch een indicatie te krijgen welke alternatieven meer of minder kansrijk zijn. Deze werkwijze kan eerder in het proces worden toegepast, maar vergt nog een behoorlijke specialistische inbreng. Bovendien zijn voor diverse onderwerpen niet of nauwelijks kengetallen beschikbaar. Afgelopen jaren zijn voor diverse onderwerpen en gebieden MKBA’s ontwikkeld. Een voorbeeld van een thematische MKBA is die van de Nederlandse Bodemsaneringsoperatie (MNP, 2007). Een voorbeeld van een gebiedsgerichte MKBA is de MKBA voor klimaatadaptatie voor vijf deelprojecten in de Zuidplaspolder.

Meer informatie:
Economische waardering van omgevingskwaliteit
Casestudies en toepassingen van MKBA, Habiforum, 2010 (red. Mark Koetse en Piet Rietveld). Het boek geeft diverse voorbeelden van economische waardering van aspecten die bij gebiedsontwikkeling van belang zijn (bijvoorbeeld stedelijk groen, natuur, reistijdbeleving, overstromingsrisico en geluid) en gaat in op de beperkingen van de MKBA en alternatieven voor een MKBA.

Knelpunten in het MKBA-proces
NICIS-studie Knelpunten in het MKBA-proces (2011) beschrijft knelpunten in de MKBA zoals de omgang met zachte waarden en de gebrekkige communicatie tussen visionairs en rekenaars. De knelpunten zijn vanuit verschillende rollen (planmakers, adviseurs, geldaanvragers, lobbyisten, wetenschappers) beschreven en vertaald naar dilemma’s. De studie draagt geen oplossingen aan. Een probleemherkenning kan echter al waardevol zijn. Verbetering van communicatie en presentatie rondom MKBA bij verstedelijkingsprojecten, discussiepaper van Gusta Renes, Anton van Hoorn en David Hamers (Planbureau voor de leefomgeving, 2011). Dit paper bevat voorstellen om de resultaten van MKBA’s beter toegankelijk te maken.

MKBA - Rijksoverheid: informatie over de aanpak en diverse brochures over deelonderwerpen.
Algemene leidraad voor maatschappelijke kosten-batenanalyse (MKBA): Met deze leidraad wordt de MKBA in principe toepasbaar gemaakt voor alle beleidsterreinen. Publicatie van CPB en PBL (dec. 2013).

Bestuurlijke bandbreedte
De 'bestuurlijke bandbreedte' methode is als beslissingsinstrument te gebruiken, maar ook als afwegingsinstrument. Bovendien heeft het instrument een grote communicatieve waarde, omdat het op eenvoudige wijze kwaliteiten inzichtelijk maakt middels staafdiagrammen. Het instrument is in het begin van het planproces bruikbaar om de milieukwaliteiten in beeld te brengen. In volgende fasen, m.n. de besluitvormingsfase is het bruikbaar voor de beslissers om afwegingen te kunnen maken.
Doel van de methode is een integrale benadering van ruimtelijke plannen met betrekking tot milieu. De analyse brengt het gebied tussen streef- en grenswaarden in beeld en geeft aan hoe gescoord wordt op de diverse aspecten voor de bestuurlijke afweging. Ook wordt aangegeven of er nog verbeteropties zijn. Naast milieu- en leefomgevingsaspecten (zoals sociale veiligheid, gebruikswaarde groen en water en functiemenging waarvoor een bandbreedte is gedefinieerd) is er aandacht voor de planningskwaliteit. Daarbij gaat het onder meer om later alsnog milieuvriendelijke technieken in te bouwen en om de kwetsbaarheid van de milieukwaliteit voor veranderingen in de uitvoerings- en beheersfase. De methode is met name gericht op de presentatie van de milieukwaliteit van een plan. De milieuaspecten zijn onderverdeeld naar bovenlokaal milieu, lokaal milieu, leefomgeving en planningskwaliteit. De methode bevat tevens aanwijzingen over hoe om te gaan met compensatie. Dit gebeurt in een iteratief proces waarbij in eerste instantie wordt gecompenseerd in dezelfde groep aspecten (bovenlokaal voor bovenlokaal). Pas als dat niet mogelijk is, wordt volgens een vast stramien gekeken of andere compensatievormen mogelijk zijn.
De methode is o.a. toegepast bij de ontwikkeling van Leidsche Rijn
Meer informatie: Bandbreedte in beeld, handreiking planvorming en bestuurlijke beoordeling, testcase milieukwaliteitsbeeld Leidsche Rijn, Regionaal Beraad Utrecht/Projectgroep Bestuurlijke Bandbreedte, 1995.

SWOT als integratie van analyses
SWOT staat voor strenghts, weakness, oppertunities en threats of in gewoon Nederlands: de sterkten en zwakten van het gebied (komen van binnen het gebied - intern) en de kansen en bedreigingen voor het gebied (deze komen van buiten - extern). Een SWOT-analyse beschrijft deze vier onderdelen en koppelt deze aan elkaar in de vorm van mogelijke strategieën.

SWOT analyse wordt aan het begin in trajecten toegepast, nadat resultaten uit de beleidsanalyse, de gebiedsanalyse en de actor-, krachtenveld- en netwerkanalyse beschikbaar zijn.

Onderstaand figuur geeft het basisschema voor een SWOT weer.

SWOT		Extern
SWOT		Kansen	Bedreigingen
Intern	Sterkten	Ontwikkelen	Behouden / Verdedigen
Intern	Zwakten	Onderzoeken / Afwegen	Loslaten

De blokken kansen, bedreigingen, sterktes en zwaktes worden op basis van een analyse, brainstorm of workshop ingevuld. Vervolgens is de vraag hoe hiermee om te gaan. Een SWOT onderscheidt vier strategieën:

ontwikkelen (sterkte + kans): investeren in verdere ontwikkeling van de betreffende kwaliteit
behouden/verdedigen (sterkte + bedreiging): vasthouden van de betreffende gebiedskwaliteit in de lastige tijden die er aankomen
onderzoeken/afwegen: geen sterke kant van het gebied, maar externe ontwikkeling levert mogelijkheden op. Nader onderzoek/afweging is gevraagd of deze kans gegrepen wordt of niet
loslaten: gaat om faciliteiten/kwaliteiten in het gebied die niet sterk zijn en waar ontwikkelingen van buiten tevens een bedreiging voor vormen. Het heeft geen zin om hierin te investeren. Loslaten/afbouwen is dan de strategie om te voorkomen dat onnodig geld en tijd verspild wordt

Belangrijk is om een SWOT met betrokken partijen uit te voeren.

Terug naar boven ▲

Gereedschap afwegen

Discussie: Gereedschap afwegen

Wijzig: Gereedschap afwegen